DE ROMANTISCHE MATTHEÜS PASSION van MOKUM SYMPHON in MAART 2023

De meer dan 100 jaar oude traditie van de jaarlijkse uitvoeringen van Bachs Mattheüs Passion rond Pasen, is niet meer uit ons land weg te denken. Vaak zijn deze uitvoeringen naar ons idee braaf, steriel, voorspelbaar en lijken is in grote mate op elkaar. Tegelijkertijd is het bijzonder dat deze traditie door Willem Mengelberg in de jaren in 1898 werd gestart met zijn aangrijpende, romantische uitvoeringen van het werk. Tegenwoordig worden er geen uitvoeringen meer in de stijl van Mengelberg gegeven in ons land.

Daarom wil Mokum Symphony in maart 2023, Mengelbergiaanse uitvoeringen van de Mattheüs Passion van Bach in Amsterdam, Utrecht, Zwolle en den Bosch ten gehore brengen. Dit belooft een bijzonder evenement te worden door een grote bezetting die tot de jaren ‘50 gangbaar was, te combineren met het musiceren in de romantische, vrije speelstijl van de vroeg-twintigste eeuw.

Met dit project wil Mokum Symphony enerzijds een nieuw publiek laten overweldigden door de muziek van Bach en anderzijds muziekkenners- en liefhebbers de kans geven om een groots Mattheüs spektakel in de speelstijl van de Mengelberg live mee te maken. Er is veel belangstelling onder het oudere publiek voor uitvoeringen die teruggrijpen op de historische tijd, de tijd van hun jeugd, met herinneringen aan radio uitzendingen en platen van de Matthëus van Mengelberg.

Het ‘grote romantische gebaar’ uit de periode 1900-1940, lijkt nu geheel uit de mode te zijn geraakt, maar Mokum Symphony wekt die traditie, als een van de weinige orkesten ter wereld, weer tot leven, om het muzikale landschap te verrijken met de elementen en inzichten van die vergeten speelstijl. Een ware manifestatie van de muzikale, vrije meningsuiting! Mokum Symphony zal de Mattheüs Passie weer, na 79 jaar uitvoeren met intense dramatiek, met wisselingen van tempo (rubato), grote klankverschillen, (van fluisterzacht tot overrompelend hevig) met gebruikmaking van verdwenen uitdrukkingsvormen en speel technieken.

De vooroorlogse wijze van spelen vereiste veel minder kracht; voorop stond de nuance, de vrije klank, die alleen geproduceerd kan worden als de zanger en de instrumentalist geen overspannen krachtsinspanning hoeft te leveren. Zo kan het zangerige, het portamento, het legato, het gevarieerde vibrato en de veelheid aan klankkleuren weer worden ingevoerd, om optimaal uitdrukking te gegeven aan het drama van het lijdensverhaal; zo groots, intens in toon gezet door Bach..

De 6 doelen die Mokum Symphony wil bereiken met De Romantische Mattheüs Passion:

1. Speelstijl

De zangerige, vrije speel- en zangstijl zal voor amateurzangers uit het grote koor en kinderkoor toegankelijker zijn, dan de gespecialiseerde, sobere, ingehouden manier die in onze tijd gangbaar is. Echt vrijuit mogen zingen, recht uit het hart met stem of op het instrument, schept veel musiceer vreugde.

2. Publieksbereik

Bach’s meest geliefde muziek zal voor veel van de vaste bezoekers op een  emotioneler manier worden ervaren. Wij zijn ervan overtuigd dat deze ‘Rembrandteske’ uitvoering zowel door de wol geverfde Mattheüs-gangers als nieuwe luisteraars zal aanspreken.

Ondermeer door publieksprogramma’s bouwt Mokum Symphony aan een groeiend aantal leden en volgers. Het gevarieerde aanbod met lezingen, masterclasses, de Romantische Bach, de samenwerking met de Volksopera.nl op pleinen in de stad, en wals uitvoeringen waarop gedanst kan worden, kamermuziek series, lezingen en masterclasses wordt een zeer divers en breed publiek bereikt.

3. Talentontwikkeling

Als onderdeel van dit project organiseert Mokum Symphony een educatief publieksprogramma van lezingen en ‘trailers,’ met live gespeelde voorbeelden van de belangrijkste hoogtepunten, waarbij ook verschillende opnames en uitvoeringen worden vergeleken. Het programma omvat ook optredens voor scholen en een online programma met filmpjes en lezingen.

4. Wetenschappelijk onderzoek

Deze versie van de Mattheüs is voor onderzoek naar historische uitvoeringspraktijken buitengewoon relevant, voor zowel de Amsterdamse als de Nederlandse muziekgeschiedenis. In de aanloop naar de uitvoering voert Dr. Emlyn Stam, altviolist, PhD in de musicologie en artistiek adviseur van Mokum Symphony, een onderzoek uit bij de Universiteit Leiden naar de geschiedenis van de vooroorlogse uitvoeringspraktijk van de Mattheüs Passion en die van Mengelberg in het bijzonder, op basis van oude opnames, geschriften en partituren.

5. Massale bezetting

De romantische Mattheüs maakt, naar voorbeeld van de vooroorlogse traditie, gebruik van een grootse opzet, met een speciaal hiertoe op te richten koor van 120, een kinderkoor van 40, zes jonge, vooraanstaande solisten en een orkest van 42 musici. In het voorjaar van 2021 wordt de Mattheüs uitgevoerd in Amsterdam, Utrecht, Zwolle en Den Bosch. Het koor wordt samengesteld uit ervaren en onervaren, doch goed getrainde amateurs, verrijkt met professionele zangers. Het orkest bestaat uit veelal jonge, talentvolle professionals. Koor, orkest en solisten verenigen zich in hun enthousiasme, opgeleid en getraind te worden in de vooroorlogse uitvoeringspraktijk door een kernteam van koordirigenten, muziekwetenschappers en zangdocenten onder de algemene leiding van Joan Berkhemer.

6. Meer dan musiceren alleen

Vijf veelbelovende jonge musici hebben zich opgeworpen als ambassadeur van de Romantische Mattheüs. Zij nemen niet alleen deel aan het orkest en het educatieve programma, maar hebben zich gecommitteerd om in de aanloop daarnaartoe, steun en aandacht te creëren voor het project onder een breed publiek.

Waarom de Mattheus Passion?

De Mattheüs Passion van Bach behoort tot de meest geliefde muziekwerken in ons land en wordt jaarlijks honderden keren uitgevoerd. Waarom dan de keuze voor dit werk? Het lijdensverhaal van Christus is het meest dramatische, bezielde en bekende verhaal uit de geschiedenis, dat al zeker sinds de vierde eeuw met muziek en zang uitbundig wordt herdacht. In een verslag dat de vrouwelijke pelgrim Egeria in het jaar 380 van haar reis naar Jerusalem optekende, is te lezen dat de aanwezigen bij een drukbezochte Paasviering, waarbij priesters uit het Evangelie zongen, grote emotionele betrokkenheid toonden. Vanaf de negende eeuw werd het lijdensverhaal gedramatiseerd, en zo ontwikkelde een eeuwenoude traditie zich tot een kunstvorm die zijn hoogtepunt vond in Bachs Mattheüs Passie uit 1728. Na Bachs dood in 1750 raakte het werk in de vergetelheid, tot grote romantische componist Felix Mendelssohn het in 1829 als een feniks uit de as deed herrijzen, deze uitvoering in de Sing-Akademie werd legendarisch.

In 1876 was de Mattheüs voor het eerst in Nederland te horen. De dirigent Woldemar Bagriel sprak van “het meest grootsche en bewonderenswaardige op het gansche gebied der toonkunst.”

In de meeste moderne uitvoeringen van het werk ontbreken de grote emoties die voor de tweede wereldoorlog het publiek hevig beroerde en velen zelfs in religieuze vervoering bracht. Met de uitvoeringen van Mokum Symphony hopen we het publiek opnieuw weer te ontroeren.

Waarom Willem Mengelberg?

Berkhemer zegt: “De Pele, Maradona en Cruijff van de muziek zijn Arturo Toscanini, Wilhelm Furtwängler en Willem mengelberg, de beste dirigenten aller tijden. Toscanini had navolgers als Szell, Szolti en Reiner in Cleveland en Chicago, Furtwängler had navolgers als von Karajan, Jochum en Böhm in Berlijn en Wenen, maar het muzikale erfgoed van Mengelberg, volgens velen de grootste van allen, bleef door het plotselinge dramatische einde van diens loopbaan oningevuld, zelfs door velen verworpen..Mengelberg was de belangrijkste pleitbezorger van de Mattheüs. Zijn uitvoering werd door de Avro in 1939 vastgelegd op plaat, een opname die door veel kenners gezien wordt als de meest legendarische en belangrijkste opnames uit de muziekgeschiedenis.’’

Bach, moderne stijl

Vanaf de zeventiger jaren van de vorige eeuw besloten een aantal specialisten dat die hevige emoties niet meer gepast waren bij in oude muziek. Zij gingen er van uit dat in de barok gevoelens abstract en sober verklankt werden, grepen terug op de kleinere bezettingen en het instrumentarium uit vroege tijden. Vanaf 1970 ontstond aldus de tendens, oude muziek ‘authentiek’ uit te spelen,‘zoals deze in de tijd van de componisten werd uitgevoerd.’

Dit heeft geleid tot vaak steriele, eenvormige uitvoeringen van oude muziek en Bach in het bijzonder, waarbij de schoonheid, emoties, het eigen inzicht, smaak en bezieling van de musici aan de kant worden geschoven en dus geneutraliseerd.

Getallen

Misschien is de geglobaliseerde, moderne uitvoeringspraktijk van Bach toch veelal een uiting van onze eigen tijdsgeest waarin we het grootse gebaar en de emotionele overvloed schuwen? De opzet van Bachs compositie van het lijdensverhaal was groots. Hij koos voor een ultieme bezetting van twee koren, twee orkesten, twee orgels en zes solisten, tegelijkertijd had hij zeer te lijden aan krenterige kerkheren die bezuinigden op musici en repetitietijd. Tot zijn gruwel mocht zijn Passion in 1727 met niet meer dan 23 zielen worden uitgevoerd. We weten dat Bach daar woedend over was. In de 19een de eerste helft van de 20eeeuw schuwde men niet honderden uitvoerenden in te zetten maar de specialisten van vandaag grijpen weer terug naar 23 want dat was immers het getal uit de tijd van Bach? Mokum Symphony wil daarom met onze massale bezetting de Matthëus Passion van Bach weer groots laten klinken.

Grootste Emoties vanuit een Historische Aanpak

Joan Berkhemer werkt intensief samen met muziekwetenschappers, studenten en professoren die verbonden zijn aan onder anderen het Orpheus Instituut in Gent en de Universiteit Leiden. Voor de Romantische Matthëus Passion wordt dit bestaande netwerk aangevuld met de inbreng van de partituren van Mengelberg en achtergrondonderzoek hierover door het Nederlands Muziek Instituut. De Nederlandse Mengelberg Vereniging nodigde Berkhemer uit voor diverse lezingen en schonk hem een prachtig opgeschoonde, legendarische opname van de AVRO uit 1939 van Mengelbergs Mattheüs Passie. Mengelberg biograaf Professor Frits Zwart werkt mee aan het project en geeft lezingen die online beschikbaar worden gemaakt in de aanloop naar de uitvoeringen.

Berkhemer heeft een persoonlijke connectie die teruggrijpt naar Mengelberg. Hij vormde namelijk in de jaren ’80 als violist een duo met pianist Cor de Groot, die in zijn jeugd zeer veel had opgetreden met Mengelberg. De Groot had prachtige en zeer leerzame verhalen over die samenwerking en sprak vaak met Berkhemer over Mengelbergs vrije ritmische aanpak. Berkhemer over dit project: ‘Als ik de overtuiging zou missen dat ik de “ouderwetse” speelstijl niet over zou kunnen brengen op solisten, op het koor en het orkest, zou ik als zelfkritisch musicus natuurlijk nooit aan dit project beginnen. In de muziek kan je met alle verschillende achtergronden samenwerken, muziek is de gemeenschappelijke taal. In de zielsgesteldheid van 1920-1930 kunnen we ons nog verplaatsen. De speelstijl en technieken staan niet zo ver van ons af dat de werelden niet te overbruggen zijn. Wel is het niet 1-2-3 gepiept. Uitgebreide analyses van technische en muzikale tradities van jaren zijn hier aan vooraf gegaan.’

Mokum, mei 2021